Khi nhắc đến các nền văn hóa cổ đại trên đất Việt, người ta thường nhớ đến Hòa Bình hay Đông Sơn – những nền văn hóa đã trở thành biểu tượng. Thế nhưng, giữa hai cột mốc lớn ấy, tồn tại một nền văn hóa đóng vai trò như chiếc cầu nối – đó chính là Văn hóa Bắc Sơn, một giai đoạn chuyển mình quan trọng từ thời kỳ đồ đá cũ sang thời đại đồ đá mới.
1. Khám phá đầu tiên – Bắc Sơn, Lạng Sơn
Văn hóa Bắc Sơn lần đầu tiên được các nhà khảo cổ phát hiện tại huyện Bắc Sơn, tỉnh Lạng Sơn vào thập niên 1920 – 1930. Những cuộc khai quật tại các hang động như hang Tẩm, hang Thẩm Khuyên, Thẩm Hai đã đưa ra ánh sáng hàng loạt di vật bằng đá, xương và gốm – cho thấy một nền văn hóa đã tồn tại cách đây khoảng 10.000 đến 6.000 năm trước Công nguyên.
Không như văn hóa Hòa Bình chủ yếu dựa vào săn bắt hái lượm, người Bắc Sơn đã bắt đầu biết trồng trọt và thuần hóa một số loài động vật. Đây là một bước ngoặt lớn trong lịch sử tiến hóa của con người trên đất Việt.
2. Công cụ đá có chuôi – Dấu ấn đột phá
Một trong những đặc điểm nổi bật nhất của văn hóa Bắc Sơn chính là sự xuất hiện của công cụ có chuôi. Các rìu, búa, đục đá được mài nhẵn, có lỗ để tra cán – một cải tiến mang tính cách mạng, giúp tăng hiệu quả lao động và khả năng chế tác.
Sự phát triển của công cụ đá không chỉ phản ánh trình độ kỹ thuật tiến bộ, mà còn là minh chứng cho tư duy sáng tạo và sự tích lũy kinh nghiệm qua nhiều thế hệ. Người Bắc Sơn không còn đơn thuần là những kẻ săn mồi tự nhiên – họ đã bắt đầu trở thành những người canh tác có tổ chức.
3. Gốm thô và đời sống tinh thần sơ khai
Người Bắc Sơn đã biết làm đồ gốm bằng tay – một bước tiến lớn trong lịch sử văn hóa. Dù còn thô sơ, gốm Bắc Sơn đã có hình dáng đa dạng: nồi, bát, bình, với những hoa văn khắc đơn giản như vạch chéo, hình sóng nước, hình lưới… Những họa tiết này không chỉ phục vụ nhu cầu sử dụng mà còn mang dấu ấn tâm linh – thể hiện đời sống tinh thần sơ khai của cư dân thời bấy giờ.
Bên cạnh đó, các nhà khảo cổ cũng phát hiện dấu vết của mai táng người chết cùng với công cụ và trang sức bằng đá. Điều này cho thấy người Bắc Sơn đã bắt đầu hình thành những khái niệm về thế giới sau cái chết, và có thể đã có những niềm tin sơ khai về linh hồn, tổ tiên.
4. Kết nối và ảnh hưởng trong khu vực
Không chỉ giới hạn ở vùng Lạng Sơn, di tích của văn hóa Bắc Sơn còn được tìm thấy tại nhiều tỉnh khác như Hòa Bình, Bắc Giang, Thái Nguyên… Điều này chứng tỏ phạm vi ảnh hưởng rộng lớn và khả năng giao lưu giữa các nhóm cư dân tiền sử.
Một số học giả cho rằng, Bắc Sơn là một trong những cái nôi của nền nông nghiệp lúa nước sơ khai, đóng vai trò làm tiền đề cho sự phát triển của các nền văn hóa sau này như Phùng Nguyên, Đồng Đậu và Đông Sơn.
5. Bắc Sơn – dấu mốc không thể bỏ quên
Trong tiến trình lịch sử Việt Nam, văn hóa Bắc Sơn đóng vai trò như một bản lề quan trọng – đánh dấu sự chuyển đổi từ lối sống săn bắt hái lượm sang canh tác nông nghiệp, từ công cụ đá thô sơ sang công cụ có chuôi tinh xảo, từ tín ngưỡng sơ khai đến nền văn hóa có tổ chức hơn.
Dù không nổi tiếng như Đông Sơn hay không kỳ vĩ như Hòa Bình, nhưng Bắc Sơn là chứng tích sống động cho một giai đoạn đầy năng động và sáng tạo trong tiến hóa của con người Việt cổ.
